Κατά τη διάρκεια της περιοδείας του στην Κεντρική Αμερική, ένα από τα κύρια θέματα στην ατζέντα του υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ Μάρκο Ρούμπιο ήταν η αυξανόμενη επιρροή της Κίνας στην περιοχή. Ενώ βρισκόταν στην Κόστα Ρίκα, ο Rubio αντιμετώπισε ζητήματα όπως η διαχείριση του εθνικού δικτύου 5G – όπου κινεζικές εταιρείες όπως η Huawei έχουν αποκλειστεί με διάταγμα του προέδρου Rodrigo Chaves. Στον Παναμά, η συζήτηση επικεντρώθηκε στις ανησυχίες σχετικά με τον αποτελεσματικό έλεγχο του υπερωκεάνιου καναλιού, τα λιμάνια του οποίου λειτουργούσαν ιστορικά από την εταιρεία Hutchison Ports με έδρα το Χονγκ Κονγκ.
Μετά την επίσκεψη του Ρούμπιο, ο Πρόεδρος του Παναμά Χοσέ Ραούλ Μουλίνο ανακοίνωσε ότι η χώρα του θα αποχωρήσει επισήμως από την Πρωτοβουλία Belt and Road (BRI), στην οποία είχε ενταχθεί το 2017. Μεταξύ της κοινής γνώμης του ημισφαιρίου, ιδιαίτερα μεταξύ των τοπικών αναλυτών και των μέσων ενημέρωσης, αυτή η απόφαση θεωρήθηκε όχι μόνο ως μια νίκη για την κυβέρνηση του Ντόναλντ Τραμπ προς την Κίνα, αλλά και ως ένα βήμα προς την Κίνα.
Ακόμη και σε ένα ιδιωτικό εικονικό φόρουμ που μοιράζομαι με ειδικούς της Λατινικής Αμερικής, ένας ανώτερος αξιωματούχος από ένα μεγάλο ίδρυμα παρατήρησε: «Με όλες τις απαραίτητες επικρίσεις στον Τραμπ, ορισμένα πράγματα φαίνεται να λειτουργούν». Και ενώ η αποχώρηση του Παναμά από το BRI είναι μια σημαντική χειρονομία ευθυγράμμισης με την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ, οι πραγματικές συνέπειες αυτής της απόφασης θα πρέπει να αξιολογηθούν προσεκτικά.
Πέρα από τη Ζώνη και τον Δρόμο
Στην Κεντρική Αμερική, το BRI είχε περιορισμένο αντίκτυπο για δύο θεμελιώδεις λόγους: τον μικρό αριθμό έργων που προωθούνται στο πλαίσιο του – από τα οποία λίγα έχουν ολοκληρωθεί – και το γεγονός ότι οι κινεζικές οντότητες αναπτύσσουν έργα υποδομής χωρίς να απαιτούν συμφωνίες στο πλαίσιο του BRI. Συγκεκριμένα, ο πρώην πρόεδρος της Κόστα Ρίκα Luis Guillermo Solís αναγνώρισε σε μια πρόσφατη συνέντευξή του στην Expediente Público ότι το BRI δεν έχει αποφέρει πραγματικά οφέλη στη χώρα του. Αυτές οι δηλώσεις απηχούν εκείνες του Mulino όταν ανακοίνωσε την αποχώρηση του Παναμά από τη συμφωνία: «Αφήνω σε εσάς να εξετάσετε εξονυχιστικά – τι έφερε στην πραγματικότητα η Πρωτοβουλία Belt and Road στον Παναμά;»
Αν και ο Παναμάς ήταν η πρώτη χώρα της Λατινικής Αμερικής που προσχώρησε στο BRI μέσω μνημονίου κατανόησης που υπεγράφη το 2017 μεταξύ του πρώην προέδρου Χουάν Κάρλος Βαρέλα και της κυβέρνησης Σι Τζινπίνγκ, το μόνο απτό αποτέλεσμα αυτής της συμφωνίας ήταν οι μελέτες σκοπιμότητας για τον σιδηρόδρομο Παναμά-Τσιρικί – με επένδυση περίπου 14 εκατομμυρίων δολαρίων.
Επιπλέον, η επιρροή της Κίνας στο εμπόριο, τις επενδύσεις και τις πολιτικές ανταλλαγές με την Κεντρική Αμερική ήταν εμφανής πολύ πριν από το BRI. Το 2007, η κινεζική κυβέρνηση εξασφάλισε την Κόστα Ρίκα ως βασικό διπλωματικό εταίρο όταν η χώρα διέκοψε τις σχέσεις της με την Ταϊβάν. Έκτοτε, η Κίνα έχει ξεκινήσει πολλά έργα υποδομής στην περιοχή που λειτουργούν εκτός του πλαισίου BRI, αλλά ακολουθούν την ίδια υποκείμενη λογική: κεντρικότητα κρατικών επιχειρήσεων, χρηματοδότηση μέσω κινεζικών επενδυτικών τραπεζών και ευρύτερη προσπάθεια επέκτασης της παγκόσμιας επιρροής της.
Για παράδειγμα, το Εθνικό Στάδιο του Σαν Χοσέ – που κατασκευάστηκε από την κινεζική κρατική εταιρεία Anhui Foreign Economic Construction (AFEC) – «δωρίστηκε» στην Κόστα Ρίκα από την κυβέρνηση Χου Τζιντάο μετά τη διπλωματική ρήξη της χώρας με την Ταϊβάν. Το στάδιο εγκαινιάστηκε λίγο μετά την έναρξη ισχύος της Συμφωνίας Ελεύθερου Εμπορίου Κίνας-Κόστα Ρίκα το 2010. Άλλα έργα υποδομής που αναπτύχθηκαν στην Κεντρική Αμερική πριν από την επίσημη έναρξη του BRI περιλαμβάνουν το διυλιστήριο πετρελαίου China-Costa Rica Reconstructive Society (Soresco), που ξεκίνησε το 2008 με την υποστήριξη της κρατικής China National Petroleum Corporation (CNPCI). Αν και αυτό το έργο ακυρώθηκε τελικά μετά από παρατεταμένη δικαστική διαμάχη στα διεθνή δικαστήρια, υπογραμμίζει τη μακροχρόνια ικανότητα και την προθυμία της Κίνας να αναπτύξει στρατηγική υποδομή στην Κεντρική Αμερική.
Επιπλέον, η Επιχειρηματική Διάσκεψη Κορυφής Κίνας-Λατινικής Αμερικής και Καραϊβικής, που ιδρύθηκε το 2007, έχει γίνει ένας κρίσιμος χώρος για την προώθηση των κινεζικών κρατικών επιχειρήσεων στη Λατινική Αμερική και την ευθυγράμμιση των τοπικών επιχειρηματικών και εμπορικών ελίτ με την ατζέντα της Κίνας – εντελώς ανεξάρτητα από το BRI. Στη 17η σύνοδο κορυφής, που φιλοξενήθηκε στη Μανάγκουα, ο Πρόεδρος της Νικαράγουας Daniel Ortega εξασφάλισε αρκετές συμφωνίες με κινεζικές εταιρείες για την κατασκευή ενός λιμανιού βαθέων υδάτων στις ακτές της Καραϊβικής της Νικαράγουα, μαζί με έργα υποδομής στον ενεργειακό και εμπορικό τομέα.
Οι ιδέες έχουν σημασία
Στο «China's Strategic Opportunity», που δημοσιεύθηκε το 2022, ο καθηγητής Yong Deng υποστήριξε ότι πέρα από την επέκταση του εμπορίου με τον Παγκόσμιο Νότο, το άνοιγμα αγορών για τη βιομηχανική πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα της Κίνας και την εξασφάλιση πρόσβασης σε στρατηγικές υποδομές και πόρους, το BRI εξυπηρετεί επίσης μια κανονιστική λειτουργία. Είναι προφανές ότι η Κίνα έχει χρησιμοποιήσει με επιτυχία αυτή τη συμφωνία για να προωθήσει το μονοκομματικό οικονομικό και πολιτικό της μοντέλο ως εναλλακτική εναλλακτική ανάπτυξης σε περιοχές όπως η Αφρική, η Ανατολική Ασία και η Λατινική Αμερική. Στην Κεντρική Αμερική, ωστόσο, η διάδοση τέτοιων αφηγήσεων έγινε μέσω οδών που δεν συνδέονται απαραίτητα με το BRI.
Οι λεγόμενες «ανταλλαγές από κόμματα», όπως χαρακτηρίζονται στην εξωτερική πολιτική της ίδιας της Κίνας, αποτελούν βασικό μηχανισμό αυταρχικής επιρροής σε ιδεολογικό επίπεδο. Σύμφωνα με συνεχιζόμενη έρευνα του Expediente Abierto , αυτή η πρακτική έχει γίνει ευρέως διαδεδομένη σε χώρες της Κεντρικής Αμερικής, όπου τα μεγάλα πολιτικά κόμματα έχουν ευθυγραμμιστεί – τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό – με τις αφηγήσεις του Τμήματος Διεθνούς Διασύνδεσης του Κινεζικού Κομμουνιστικού Κόμματος (CCP). Αυτό το τμήμα είναι υπεύθυνο για τη διατήρηση τακτικής επαφής με ξένες πολιτικές οργανώσεις σε όλα τα ιδεολογικά φάσματα και τις κυβερνητικές θέσεις.
Προωθώντας αφηγήσεις ευθυγραμμισμένες με το κινεζικό μοντέλο, η Κίνα όχι μόνο έχει προωθήσει συγκεκριμένες ατζέντες, όπως επενδύσεις κρατικών επιχειρήσεων, αλλά έχει επίσης επηρεάσει τις ιδέες για την εθνική και διεθνή πολιτική τάξη – υπονομεύοντας τη δημόσια υποστήριξη προς τις φιλελεύθερες δημοκρατίες. Στις δεσμεύσεις τους με το ΚΚΚ και άλλες κινεζικές κυβερνητικές οντότητες, εξέχουσες προσωπικότητες τόσο από τα κυβερνώντα όσο και από τα κόμματα της αντιπολίτευσης στην Κεντρική Αμερική απηχούν αυτές τις αφηγήσεις.
Για παράδειγμα, ο πρώην γενικός γραμματέας του Επαναστατικού Δημοκρατικού Κόμματος (PRD) του Παναμά, Pedro Miguel González, δήλωσε στο CGTN, τον κρατικό τηλεοπτικό σταθμό της Κίνας στο εξωτερικό: "Σε λίγο περισσότερα από 70 χρόνια, η Κίνα κατάφερε να εξαλείψει τη φτώχεια. Έχουμε πολλά να μάθουμε από την Κίνα".
Στην Κόστα Ρίκα, ο νομοθέτης του Κόμματος Εθνικής Απελευθέρωσης (PLN) Λουίς Φερνάντο Μεντόζα αναγνώρισε την επιτυχία του κινεζικού μοντέλου στην «βγάλει τον πληθυσμό της από τη φτώχεια με πολύ συγκεκριμένες πολιτικές, τις οποίες θα θέλαμε να κατανοήσουμε καλύτερα για να δούμε αν μπορούν να εφαρμοστούν στη χώρα μας».
Εν τω μεταξύ, ο Manuel Flores, ηγέτης του αριστερού Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου Farabundo Martí του Ελ Σαλβαδόρ (FMLN), δήλωσε στα κινεζικά κρατικά μέσα ενημέρωσης : «Λόγω του έγκαιρου και αποτελεσματικού ελέγχου της πανδημίας, η Κίνα έχει αποδείξει στον κόσμο τη μεγάλη ζωτικότητα του συστήματος και του μοντέλου εθνικής διακυβέρνησής της μέσω πρακτικών ενεργειών».
Διεύρυνση της Προοπτικής
Στην Κεντρική Αμερική, οι οικονομικοί και πολιτικοί στόχοι της Κίνας στο πλαίσιο του BRI έχουν προχωρήσει μέσω καναλιών ανεξάρτητα από την ίδια την πρωτοβουλία. Η αναγνώριση της επιρροής της Κίνας απαιτεί μια ευρύτερη κατανόηση των πιο περίπλοκων και λιγότερο ορατών μηχανισμών της, οι οποίοι συχνά διαφεύγουν του ελέγχου του κοινού και των πολιτικών. Τα κινεζικά διπλωματικά εργαλεία, όπως οι επιχειρηματικές σύνοδοι κορυφής με τη Λατινική Αμερική και οι ανταλλαγές πολιτικών κομμάτων, έχουν διαδραματίσει κρίσιμο ρόλο στην ενσωμάτωση της ατζέντας και των αφηγήσεων της Κίνας στις χώρες της Κεντρικής Αμερικής.
Η αντιμετώπιση αυτού του φαινομένου απαιτεί καλοσχεδιασμένες και ισχυρές στρατηγικές ικανές να ενημερώνουν το ευρύ κοινό και τους βασικούς ενδιαφερόμενους σχετικά με τις δραστηριότητες της Κίνας – πολλές από τις οποίες συμβαίνουν στο παρασκήνιο. Οι Ηνωμένες Πολιτείες πρέπει να ενεργοποιήσουν μηχανισμούς δέσμευσης με τους περιφερειακούς συμμάχους τους, τόσο στην πολιτική όσο και στην κοινωνία των πολιτών, για να διαλύσουν τις ουτοπικές προοπτικές για την Κίνα και το μοντέλο διακυβέρνησής της, ενώ ταυτόχρονα ενισχύουν τους τοπικούς δημοκρατικούς θεσμούς.
Η αποχώρηση από το BRI μπορεί να είναι ένα πρώτο βήμα και μια συμβολική χειρονομία ευθυγράμμισης με τις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά είναι επίσης μια δυνητικά αναποτελεσματική στρατηγική δεδομένου του περιορισμένου αντίκτυπου της πρωτοβουλίας σε περιοχές όπως η Κεντρική Αμερική. Ο Dalibor Rohac παρατήρησε προηγουμένως αυτή τη δυναμική όταν ανέλυσε την αποχώρηση της Ιταλίας από το BRI το 2023, σημειώνοντας ότι μια τέτοια απόφαση δεν επιτυγχάνει ελάχιστα εάν οι διπλωματικές και εμπορικές σχέσεις με το Πεκίνο συνεχίσουν να βαθαίνουν.
Ως εκ τούτου, οι δυτικές δυνάμεις θα πρέπει να πιέσουν για πρωτοβουλίες –μερικές από τις οποίες υπάρχουν ήδη, όπως η Παγκόσμια Πύλη της ΕΕ– που αμφισβητούν την κυριαρχία της Κίνας στις επενδύσεις σε ολόκληρη την περιοχή, είτε μέσω του BRI, της μη ανταποδοτικής συνεργασίας ή άλλων μηχανισμών. Αυτές οι εναλλακτικές λύσεις πρέπει να διασφαλίζουν ευκαιρίες ανάπτυξης για τις κοινωνίες του Παγκόσμιου Νότου απαλλαγμένες από αυταρχική επιρροή και τους οικονομικούς και γεωπολιτικούς κινδύνους που συνδέονται με την Κίνα.
Από αυτή την άποψη, ενέργειες όπως το πάγωμα της παγκόσμιας βοήθειας από τον Οργανισμό Διεθνούς Ανάπτυξης των ΗΠΑ (USAID) θα αποδειχθούν αντιπαραγωγικές, καθώς αναγκάζουν τις πρώην δικαιούχους χώρες να αναζητήσουν νέες πηγές χρηματοδότησης – ανεξάρτητα από την προέλευσή τους. Όπως προειδοποίησε μια πρόσφατα δημοσιευμένη έκθεση από την Επίλεκτη Επιτροπή του Κογκρέσου των ΗΠΑ για το ΚΚΚ: «Όταν το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας επενδύει επιθετικά στο εξωτερικό, εκτρέπει τις αλυσίδες εφοδιασμού και αγοράζει αυταρχικές χάρες μέσω της σύλληψης των ελίτ, οι Ηνωμένες Πολιτείες πρέπει να διπλασιάσουν το έργο της USAID – όχι να το καταπνίξουν».