Οι ένοπλες συγκρούσεις έχουν εκτεταμένες συνέπειες, αλλά ο αντίκτυπός τους σπάνια είναι ουδέτερος ως προς το φύλο. Η έρευνα δείχνει ότι ο πόλεμος επηρεάζει διαφορετικά τα άτομα με βάση το φύλο, ενισχύοντας συχνά τους παραδοσιακούς κανόνες και τις προσδοκίες. Οι γυναίκες και τα κορίτσια υποφέρουν δυσανάλογα από δυσκολίες που σχετίζονται με τον πόλεμο , αντιμετωπίζοντας όχι μόνο την απώλεια αγαπημένων προσώπων αλλά και σοβαρές προκλήσεις όπως η περιορισμένη πρόσβαση σε τρόφιμα και υγειονομική περίθαλψη, οικονομική αστάθεια και αυξημένο κίνδυνο σεξουαλικής βίας. Μόνο το 2023, το ποσοστό των γυναικών που σκοτώθηκαν σε ένοπλες συγκρούσεις διπλασιάστηκε σε σύγκριση με το προηγούμενο έτος, με τις γυναίκες να αντιπροσωπεύουν το 40% των θανάτων αμάχων. Επιπλέον, οι περιπτώσεις σεξουαλικής βίας που σχετίζεται με συγκρούσεις αυξήθηκαν κατά 50%, υπογραμμίζοντας τις επίμονες έμφυλες διαστάσεις του πολέμου.

Εν τω μεταξύ, άνδρες και αγόρια συχνά υποβάλλονται σε υποχρεωτική επιστράτευση, κρατούνται ως πιθανοί μαχητές ή αναμένεται να παραμείνουν και να πολεμήσουν, ακόμη κι αν αναζητήσουν καταφύγιο. Η κοινωνική προσδοκία ότι οι άνδρες πρέπει να πάρουν τα όπλα ενισχύει τους άκαμπτους ρόλους των φύλων, αφήνοντας ελάχιστο χώρο για εναλλακτικούς δρόμους. Πολλοί άνδρες αντιμετωπίζουν ψυχολογική δυσφορία λόγω αυτών των πιέσεων, ωστόσο η υποστήριξη ψυχικής υγείας παραμένει σπάνια στις ζώνες συγκρούσεων. Ενώ μεγάλο μέρος του λόγου για τον πόλεμο Ρωσίας-Ουκρανίας επικεντρώνεται σε γεωπολιτικές στρατηγικές και στρατιωτικές αντιπαραθέσεις, ο ρόλος των κανόνων φύλου στη διαμόρφωση τόσο της σύγκρουσης όσο και της ειρηνευτικής διαδικασίας παραμένει σε μεγάλο βαθμό παραβλέπεται. Εξετάζοντας πώς η δυναμική των φύλων επηρεάζει τον πόλεμο , τον εκτοπισμό και την ανάκαμψη μετά τη σύγκρουση, μπορούμε να αποκτήσουμε μια πιο ολοκληρωμένη κατανόηση της συνεχιζόμενης κρίσης και των προκλήσεων για τη βιώσιμη ειρήνη.

Οι ρόλοι των φύλων στον πόλεμο Ρωσίας-Ουκρανίας

Το επίκεντρο του πολέμου Ρωσίας-Ουκρανίας, που βρίσκεται σε εξέλιξη από το 2022, έχει ρίζες που χρονολογούνται πολύ πιο πίσω. Από τότε που η Ουκρανία ανέκτησε την ανεξαρτησία της το 1991, η Ρωσία επιδιώκει συνεχώς να την κρατήσει στη σφαίρα επιρροής της. Το 2014, μετά τις διαδηλώσεις του Euromaidan και την εκδίωξη του φιλορώσου προέδρου Βίκτορ Γιανουκόβιτς, προέκυψε η σύγκρουση του Ντονμπάς και η Ρωσία προσάρτησε παράνομα την Κριμαία. Αμέσως μετά, τα υποστηριζόμενα από τη Ρωσία αυτονομιστικά κινήματα στο Ντονμπάς οδήγησαν σε παρατεταμένες εχθροπραξίες στην περιοχή.

Τελικά, αυτές οι εξελίξεις κορυφώθηκαν με την πλήρη επέμβαση της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2022, σηματοδοτώντας την πιο έντονη φάση της σύγκρουσης μέχρι στιγμής. Οι πόλεμοι δεν προκαλούν μόνο καταστροφές, αλλά διαμορφώνουν και ενισχύουν τους κανόνες των φύλων. Σε περιβάλλοντα σύγκρουσης, οι παραδοσιακές ιδέες για τον ανδρισμό και τη θηλυκότητα είναι υπερβολικές και οπλισμένες. Οι άνδρες αναμένεται να πάρουν τα όπλα, ενώ οι γυναίκες συχνά περιορίζονται σε ρόλους φροντίδας ή υπόκεινται σε αυξημένη ευαλωτότητα. Ο πόλεμος Ρωσίας-Ουκρανίας αποτελεί παράδειγμα αυτής της τάσης , καθώς έχει αναδιαμορφώσει σημαντικά τους ρόλους των γυναικών τόσο στον στρατιωτικό όσο και στον πολιτικό τομέα.

Συμμετοχή Γυναικών στις Ένοπλες Δυνάμεις

Η συμμετοχή των γυναικών στις Ένοπλες Δυνάμεις της Ουκρανίας έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια. Από το 2023, περισσότερες από 7.000 γυναίκες αξιωματικοί, περίπου 12.000 γυναίκες λοχίες, 23.000 γυναίκες στρατιώτες και 1.300 γυναίκες δόκιμοι υπηρετούσαν στον ουκρανικό στρατό. Επί του παρόντος, περισσότερες από 4.000 γυναίκες συμμετέχουν σε πολεμικές επιχειρήσεις. Αντίθετα, η συμμετοχή των γυναικών σε πολεμικές επιχειρήσεις εντός του ρωσικού στρατού παραμένει περιορισμένη. Τον Μάρτιο του 2023, ο Ρώσος υπουργός Άμυνας Σεργκέι Σόιγκου δήλωσε ότι 1.100 γυναίκες συμμετείχαν σε πολεμικές επιχειρήσεις ως μέρος του ρωσικού στρατού στην Ουκρανία. Αυτά τα στατιστικά στοιχεία είναι ζωτικής σημασίας για την κατανόηση του αντίκτυπου του πολέμου στους ρόλους και τις αναλογίες των φύλων.

Διαπραγματεύσεις για το φύλο και την ειρήνη

Πέρα από τη συμμετοχή στην πρώτη γραμμή, οι ρόλοι των φύλων επηρεάζουν επίσης σημαντικά τις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις. Στον πόλεμο Ρωσίας-Ουκρανίας, οι άνδρες συμμετέχουν πιο ενεργά στις ειρηνευτικές συνομιλίες, ιδιαίτερα από τη ρωσική πλευρά, ενώ η συμμετοχή των γυναικών παραμένει περιορισμένη. Μεταξύ 2014 και 2019, μόνο δύο γυναίκες εκπροσώπησαν την Ουκρανία στις διαπραγματεύσεις: η Iryna Gerashchenko και η Olga Ajvazovska. Αντίθετα, καμία γυναίκα εκπρόσωπος δεν συμμετείχε για λογαριασμό της Ρωσίας. Αυτή η στατιστική καταδεικνύει ξεκάθαρα τον αποκλεισμό των γυναικών από το τραπέζι των διαπραγματεύσεων.

Έρευνες έχουν δείξει ότι οι ειρηνευτικές συμφωνίες είναι πιο ανθεκτικές και χωρίς αποκλεισμούς όταν εμπλέκονται γυναίκες. Ένας άνδρας δεν μπορεί να κατανοήσει πλήρως τις εμπειρίες και τις προοπτικές των γυναικών, καθιστώντας απαραίτητο να συμπεριλάβει άτομα από όλες τις κοινωνικές ομάδες στις συζητήσεις. Αυτή η προσέγγιση χωρίς αποκλεισμούς επιταχύνει την επίλυση συγκρούσεων και αυξάνει την πιθανότητα επίτευξης βιώσιμης ειρήνης. Ωστόσο, τα συστημικά εμπόδια —όπως τα κοινωνικά στερεότυπα και οι άκαμπτοι κανόνες φύλου— εξακολουθούν να εμποδίζουν τη συμμετοχή των γυναικών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων.

Εμπόδια στη συμμετοχή των γυναικών στην οικοδόμηση της ειρήνης

Πολλοί παράγοντες εμποδίζουν τη συμμετοχή των γυναικών στις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις. Ένα από τα πιο σημαντικά είναι οι κοινωνικές προσδοκίες, οι οποίες συχνά υποδηλώνουν ότι οι γυναίκες δεν είναι κατάλληλες για ηγετικούς ρόλους ή ότι τα συναισθήματά τους τις εμποδίζουν να λαμβάνουν ορθολογικές αποφάσεις. Αυτές οι βαθιά ριζωμένες προκαταλήψεις επιμένουν σε όλη τη ζωή των γυναικών, περιορίζοντας την πρόσβασή τους στους χώρους λήψης αποφάσεων.

Ένα άλλο σημαντικό εμπόδιο είναι η πρόκληση της εξισορρόπησης πολλαπλών ρόλων. Οι γυναίκες που συμμετέχουν σε ειρηνευτικές προσπάθειες συχνά αγωνίζονται να συμβιβάσουν τις επαγγελματικές ευθύνες με τις οικογενειακές υποχρεώσεις, ιδιαίτερα σε κοινωνίες όπου οι παραδοσιακοί κανόνες φύλου υπαγορεύουν ότι η φροντίδα και τα οικιακά καθήκοντα είναι κυρίως γυναικείες ευθύνες. Συστημικά εμπόδια, όπως η έλλειψη υποστηρικτικών πολιτικών στο χώρο εργασίας, οι ανεπαρκείς υπηρεσίες παιδικής μέριμνας και η περιορισμένη πρόσβαση σε ηγετικές θέσεις, επιδεινώνουν περαιτέρω αυτές τις προκλήσεις. Οι γυναίκες από περιθωριοποιημένες κοινότητες —συμπεριλαμβανομένων εκείνων που πλήττονται από εκτοπισμό, φτώχεια ή διασταυρούμενες μορφές διακρίσεων— αντιμετωπίζουν ακόμη μεγαλύτερα εμπόδια στην πρόσβαση σε ρόλους λήψης αποφάσεων.

Διαρθρωτικές και Πολιτιστικές Μετατοπίσεις προς την Ενσωμάτωση των Φύλων

Για να ξεπεραστούν αυτά τα εμπόδια απαιτούνται διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις, συμπεριλαμβανομένων πολιτικών που αφορούν το φύλο, θεσμικής υποστήριξης για την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής και προώθηση της ηγεσίας των γυναικών στις προσπάθειες οικοδόμησης της ειρήνης. Τα Ηνωμένα Έθνη υιοθέτησαν το ψήφισμα 1325 για να βοηθήσουν τις γυναίκες να ξεπεράσουν τα εμπόδια , να συμμετάσχουν ενεργά στην οικοδόμηση της ειρήνης και να ενσωματώσουν προσεγγίσεις ευαίσθητες ως προς το φύλο στις διαδικασίες ειρήνης και ασφάλειας. Αυτό ήταν το πρώτο ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ που υπογράμμισε τον αντίκτυπο των συγκρούσεων στις γυναίκες.

Ιστορικά παραδείγματα καταδεικνύουν περαιτέρω τη σημασία της συμμετοχής των γυναικών στις ειρηνευτικές διαδικασίες. Η Monica McWilliams, για παράδειγμα, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ειρηνευτική διαδικασία στη Βόρεια Ιρλανδία. Ήταν μια από τις λίγες γυναίκες που υπέγραψαν την ειρηνευτική συμφωνία του 1998 και εργάστηκε ακούραστα για να διασφαλίσει ότι οι προοπτικές των γυναικών θα ληφθούν υπόψη στις προσπάθειες οικοδόμησης της ειρήνης και ανασυγκρότησης μετά τη σύγκρουση. Ωστόσο, λόγω των κοινωνικών κανόνων, της έλλειψης πρόσβασης στην εκπαίδευση και των απειλών βίας, μόνο ένας περιορισμένος αριθμός γυναικών επιτυγχάνει τέτοια επιτυχία.

Κανόνες φύλου και ο αντίκτυπός τους στους άνδρες

Ενώ μεγάλο μέρος του λόγου για τις προκλήσεις που αφορούν το φύλο στις ειρηνευτικές διαδικασίες επικεντρώνεται στις γυναίκες, είναι σημαντικό να αναγνωριστεί ότι και οι άνδρες αντιμετωπίζουν δυσκολίες που επιβάλλονται από αυστηρούς κανόνες φύλου. Οι παραδοσιακές προσδοκίες συχνά επιβαρύνουν τους άνδρες , ενισχύοντας την ιδέα ότι πρέπει πάντα να ενσωματώνουν δύναμη, να αποφεύγουν τη συναισθηματική ευαλωτότητα και να αναλαμβάνουν σωματικά απαιτητικούς ή υψηλού κινδύνου ρόλους, όπως η στρατιωτική θητεία. Αυτές οι κοινωνικές πιέσεις όχι μόνο περιορίζουν την ικανότητα των ανδρών να εκφράζουν ελεύθερα συναισθήματα αλλά δημιουργούν επιπλέον ψυχολογικά και κοινωνικά βάρη.

Επιπλέον, αυτές οι προσδοκίες μπορεί να έχουν σημαντικές συνέπειες στην ψυχική υγεία των ανδρών. Πολλοί αισθάνονται υποχρεωμένοι να καταπιέζουν τα συναισθήματα, να αποφεύγουν να αναζητούν υποστήριξη ή να συμμετέχουν σε επιβλαβείς συμπεριφορές για να συμμορφωθούν με τα κοινωνικά ιδανικά του ανδρισμού. Αυτή η ανισορροπία στους ρόλους των φύλων επηρεάζει τελικά τις προσπάθειες οικοδόμησης της ειρήνης , καθώς περιορίζει την πλήρη και αυθεντική συμμετοχή όλων των ατόμων στις διαδικασίες επίλυσης συγκρούσεων. Η αντιμετώπιση αυτών των βαθιά ριζωμένων κανόνων απαιτεί μια πιο περιεκτική προσέγγιση που αναγνωρίζει τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους οι ρόλοι των φύλων διαμορφώνουν εμπειρίες τόσο στη σύγκρουση όσο και στην οικοδόμηση ειρήνης.

Οι κανόνες φύλου διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στη διαμόρφωση της δυναμικής των ειρηνευτικών διαδικασιών, επηρεάζοντας τη λήψη αποφάσεων, τη συμμετοχή και τις κοινωνικές αντιλήψεις για την επίλυση συγκρούσεων. Αυτοί οι κανόνες και τα στερεότυπα συχνά οδηγούν στον αποκλεισμό ορισμένων κοινωνικών ομάδων από τις διαπραγματεύσεις, περιορίζοντας τις διαφορετικές προοπτικές που θα μπορούσαν να συμβάλουν σε μια πιο ολοκληρωμένη και βιώσιμη ειρήνη. Ως αποτέλεσμα, μπορεί να χαθούν ευκαιρίες για έγκαιρη επίλυση συγκρούσεων, παρατείνοντας τις διαφορές και επιδεινώνοντας τις εχθροπραξίες. Αμφισβητώντας τις άκαμπτες προσδοκίες φύλου για όλα τα άτομα, ανεξαρτήτως ταυτότητας φύλου, είναι δυνατό να δημιουργηθεί μια πιο δίκαιη, αποτελεσματική και βιώσιμη βάση για την ειρήνη.

[Φωτογραφία από το Υπουργείο Εσωτερικών της Ουκρανίας, μέσω Wikimedia Commons]

Η Firuza Rzayeva είναι μια μελετήτρια πρώιμης σταδιοδρομίας με έδρα το Μπακού του Αζερμπαϊτζάν, με ειδίκευση στις μελέτες φύλου και στο ρόλο του φύλου στην επίλυση συγκρούσεων και την οικοδόμηση της ειρήνης. Αυτή τη στιγμή κάνει πτυχίο στις Οικονομικές Σπουδές στο Πανεπιστήμιο Khazar. Οι απόψεις που εκφράζονται σε αυτό το άρθρο είναι αυτές του συγγραφέα.