Η πρόσφατη ανακοίνωση των δασμών του Ντόναλντ Τραμπ και η νέα ώθηση για τον τερματισμό του πολέμου στην Ουκρανία σηματοδοτούν μια απότομη επιτάχυνση μιας κοσμοθεωρίας που ποτέ δεν έκρυψε. Το πραγματικό σοκ, ωστόσο, δεν είναι η ίδια η αναστάτωση—αλλά η συνεχιζόμενη απροετοιμασία της Ευρώπης. Οι κριτικές του Τραμπ για τα γερμανικά πλεονάσματα, τις συνεισφορές του ΝΑΤΟ και την εξάρτηση από το ρωσικό αέριο προηγούνται εδώ και πολύ καιρό της τρέχουσας προεδρικής του υποψηφιότητας. Η ρητορική του μπορεί να είναι αντισυμβατική, αλλά η λογική του παρέμεινε συνεπής—και διαμορφώνει για άλλη μια φορά την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ.

Παρά το σαφές αρχείο των σημάτων από την πρώτη θητεία του Τραμπ, μεγάλο μέρος της πολιτικής τάξης της Ευρώπης προσκολλήθηκε στην παρήγορη πεποίθηση ότι οι θεσμοί, η οικονομική αλληλεξάρτηση και οι μακροχρόνιες συμμαχίες θα εξουδετέρωναν τις στρατηγικές του φιλοδοξίες. Οι δηλώσεις του θεωρήθηκαν αυθαίρετες, όχι προσχέδια.

Αυτός ο λάθος υπολογισμός αντικατοπτρίζει κάτι περισσότερο από εσφαλμένη πολιτική προνοητικότητα. Αποκαλύπτει μια βαθύτερη εξάρτηση από την αντιληπτή σταθερότητα της διεθνούς τάξης μετά τον Ψυχρό Πόλεμο και μια απροθυμία να αναλάβουμε το πολιτικό κόστος της έγκαιρης προετοιμασίας. Η επανεμφάνιση του Τραμπ φέρνει αυτή την ευπάθεια σε έντονη ανακούφιση.

Οι δασμοί 20% στα αγαθά της ΕΕ, που θα εφαρμοστούν τον Απρίλιο, δεν είναι απλώς μια αλλαγή στην οικονομική πολιτική. Λειτουργούν ταυτόχρονα ως όργανα γεωπολιτικής πίεσης. Ο Τραμπ δεν βλέπει την Ευρωπαϊκή Ένωση ως ζωτικό σύμμαχο, αλλά ως στρατηγικό ωφελούμενο του διεθνούς συστήματος. Στο πλαίσιό του, οι συμμαχίες είναι συναλλακτικές, οι θεσμοί είναι χρήσιμοι μόνο όταν εξυπηρετούν εθνικά συμφέροντα και το εμπόριο είναι ένα εργαλείο μόχλευσης – όχι αμοιβαίου κέρδους.

Η αρχική απάντηση της Ευρώπης χαρακτηρίστηκε από σύγχυση. Η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν προειδοποίησε για «σημαντικό πλήγμα στην παγκόσμια οικονομία» και υποσχέθηκε μια ισχυρή απάντηση στον αυξανόμενο προστατευτισμό, αφήνοντας παράλληλα την πόρτα ανοιχτή στις διαπραγματεύσεις. «Η Ευρώπη έχει ό,τι χρειάζεται για να ξεπεράσει την καταιγίδα», είπε. "Αν χτυπήσετε έναν από εμάς, θα μας χτυπήσετε όλους. Γι' αυτό θα σταθούμε δίπλα στον άλλο. Η ενότητα είναι η δύναμή μας."

Ωστόσο, η εσωτερική δυναμική λέει μια διαφορετική ιστορία. Η ποικίλη έκθεση των δασμών, η ενεργειακή ανασφάλεια και τα αποκλίνοντα πολιτικά κλίματα μεταξύ των κρατών μελών δείχνουν κατακερματισμένες αντιδράσεις. Ο θεσμικός σχεδιασμός της ΕΕ, κατασκευασμένος για συναίνεση και διαδικαστικό συντονισμό, αγωνίζεται να απορροφήσει στρατηγικούς κραδασμούς —ειδικά εκείνους που απαιτούν ταχύτητα και αποφασιστικότητα.

Δεν πρόκειται πλέον για μια απλή πολιτική διαμάχη μεταξύ των συμμάχων. Είναι μια δοκιμή της ικανότητας της ΕΕ να λειτουργεί ως στρατηγικός παράγοντας υπό πίεση. Το δόγμα Τραμπ – αν μπορεί κανείς να το ονομάσει έτσι – είναι ανατρεπτικό από πρόθεση. Στοχεύει στην αναδιοργάνωση της διεθνούς τάξης γύρω από την ευελιξία, τον οικονομικό εθνικισμό και τη μονομερή μόχλευση. Αυτό ασκεί δομική πίεση σε μια ένωση όπως η ΕΕ, της οποίας η νομιμότητα βασίζεται στη θεσμική τάξη, την προβλεψιμότητα και τη συλλογική διακυβέρνηση.

Το δεύτερο κεφάλαιο του Τραμπ, ωστόσο, εκτυλίσσεται σε ένα πολύ διαφορετικό παγκόσμιο πλαίσιο. Ο πόλεμος στην Ουκρανία, μια συνεχιζόμενη ενεργειακή κρίση, οι πληθωριστικές πιέσεις και η διάβρωση της φιλελεύθερης δημοκρατικής συναίνεσης στην Ευρώπη έχουν ήδη εκθέσει τα συστημικά όρια. Τώρα, με τους δασμούς να διαφαίνονται και τη στρατηγική ασάφεια να βαθαίνει, η ΕΕ αντιμετωπίζει την πρόκληση να ενεργήσει ως συνεκτική γεωπολιτική οντότητα.

Το αν μπορεί να το κάνει παραμένει αβέβαιο. Οι αμυντικές δαπάνες αυξάνονται, αλλά άνισα. Πρωτοβουλίες όπως το REPowerEU και το REARM στοχεύουν σε μεγαλύτερη αυτονομία αλλά λειτουργούν αργά. Η ενεργειακή διαφοροποίηση συνεχίζεται, ωστόσο η εξάρτηση από το ρωσικό αέριο παραμένει. Το πολιτικό κέντρο στην Ευρώπη είναι εύθραυστο, με τις δυνάμεις κατά του κατεστημένου να κερδίζουν δυναμική σε πολλά κράτη.

Η αναζωπύρωση του Τραμπ δεν αποκαλύπτει μόνο την αστάθεια της αμερικανικής πολιτικής — υπογραμμίζει την ευθραυστότητα των ευρωπαϊκών υποθέσεων. Τα στρατηγικά σοκ γίνονται καταστροφικά μόνο όταν τα συστήματα αποτυγχάνουν ή αρνούνται να τα απορροφήσουν. Εάν η ΕΕ επιθυμεί να παραμείνει σοβαρός παράγοντας σε ένα εξελισσόμενο διεθνές σύστημα, πρέπει να προχωρήσει πέρα από τη ρητορική ενότητα και να υιοθετήσει μια στάση ρεαλισμού, συνοχής και ταχύτητας. Αυτός παραμένει ο μόνος τρόπος για να περιοριστούν οι εσωτερικές φυγόκεντρες πιέσεις και να διατηρηθεί η θεσμική συνάφεια.

Μέχρι στιγμής, αυτή η στροφή παραμένει άπιαστη. Η δομή της ΕΕ δεν προσφέρεται για γρήγορες, ευέλικτες στρατηγικές απαντήσεις. Η πρόκληση που θέτει η νέα αμερικανική στάση δεν είναι απλώς εξωτερική — είναι συστημική. Χωρίς την έγκαιρη προσαρμογή, αυτό που διακυβεύεται δεν είναι μόνο ο παγκόσμιος ρόλος της Ευρώπης, αλλά η συνοχή της ίδιας της Ένωσης.

[Φωτογραφία από τον Λευκό Οίκο, Public domain, μέσω Wikimedia Commons]

Οι απόψεις και οι απόψεις που εκφράζονται σε αυτό το άρθρο είναι αυτές του συγγραφέα.

Ο συγγραφέας είναι πολιτικός αναλυτής και ανώτερος εμπειρογνώμονας στην πολιτική κατά της διαφθοράς, τη διαχείριση κινδύνων και τη διακυβέρνηση του δημόσιου τομέα. Επί του παρόντος υπηρετεί σε θέση διευθυντή και έχει μεγάλη εμπειρία στον στρατηγικό σχεδιασμό και τη θεσμική μεταρρύθμιση. Είναι μέλος της Ελληνικής Ένωσης Πολιτικών Επιστημών.