Το Βασίλειο της Σαουδικής Αραβίας (KSA) είναι μια από τις χειρότερες χώρες στον κόσμο όσον αφορά τα δικαιώματα των γυναικών και των κοριτσιών. Τον Μάρτιο του 2024, ακτιβιστές για τα δικαιώματα των γυναικών σε όλο τον κόσμο καταδίκασαν τον διορισμό του Abdulaziz Alwasil , του Σαουδάραβα πρεσβευτή στον ΟΗΕ, ως προέδρου της Επιτροπής του ΟΗΕ για το Καθεστώς των Γυναικών. Πολλές οργανώσεις έχουν επισημάνει την «ειρωνεία» της απόφασης να υπάρξει μια επιτροπή που αγωνίζεται για τα δικαιώματα των γυναικών με επικεφαλής έναν άνδρα από μια χώρα «όπου, ακόμη και στα χαρτιά, το χάσμα μεταξύ των δικαιωμάτων των ανδρών και των γυναικών είναι εξαιρετικά μεγάλο».

Αν και ο διάδοχος του θρόνου Mohammed bin Salman (εφεξής MBS) εφαρμόζει νομικές μεταρρυθμίσεις από το 2017 που στοχεύουν στη βελτίωση της θέσης των γυναικών (π.χ. άρση της απαγόρευσης οδήγησης, επιτρέποντας μικτές εκδηλώσεις ανδρών-γυναικών και περιορισμό της επιρροής της αστυνομίας ηθικής), η Σ. Αραβία εξακολουθεί να είναι μια από τις χώρες με τη χειρότερη θέση για τις γυναίκες. Η κακή θέση των γυναικών στη σαουδαραβική κοινωνία είναι πολύ καθαρά ορατή και δεν χρειάζεται να είστε υπερβολικά καλός ερευνητής για να το προσδιορίσετε. Επιπλέον, το σαουδαραβικό κράτος δεν προσπαθεί καν να κρύψει τις διακρίσεις του εναντίον όλων εκείνων που επαναστατούν κατά της κυβέρνησης.

Η περίπτωση των τριών αδερφών αλ-Οτάιμπι

Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στο παράδειγμα της προπονήτριας φυσικής κατάστασης Manahel al-Otaibi, η οποία καταδίκασε τον εαυτό της να αψηφά τους καθιερωμένους κοινωνικούς κανόνες και σε αντάλλαγμα έλαβε ποινή φυλάκισης 11 ετών όπου υπέστη απειλητικές για τη ζωή της φρίκη. Τον Ιανουάριο του 2024, η al-Otaibi καταδικάστηκε από το περιβόητο Ειδικό Ποινικό Δικαστήριο για την «αντιτρομοκρατία» με την κατηγορία ότι προώθησε την κατάργηση του συστήματος ανδρικής κηδεμονίας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δημοσιεύοντας βίντεο με την ίδια να φορά «απρεπή ρούχα» και «πηγαίνει σε μαγαζιά χωρίς να φοράει abaya» (παραδοσιακή ενδυμασία). Στη φυλακή, υπέστη βασανιστήρια, απομόνωση και σωματικές επιθέσεις από κρατούμενους και φρουρούς, με αποτέλεσμα να επιδεινωθεί η διάγνωση της σκλήρυνσης κατά πλάκας που έλαβε το 2017 μετά τη σύλληψη της αδερφής της Mariam al-Otaibi , μιας εξέχουσας υπερασπιστή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, από την αστυνομία. Η Μαριάμ πέρασε περισσότερες από 100 ημέρες στη φυλακή. Η τρίτη αδερφή, η Fawzia al-Otaibi, συνελήφθη από τις αρχές της Σαουδικής Αραβίας το 2022 και οδηγήθηκε για ανάκριση, αλλά κατάφερε να διαφύγει στο εξωτερικό.

Ιστορικές-πολιτιστικές-θρησκευτικές καταβολές καταστολής

Η καταστολή των γυναικών, καθώς και όλων των ανθρώπων που σκέφτονται διαφορετικά, δεν είναι μόνο συνέπεια του φόβου της βασιλικής οικογένειας Αλ-Σαούντ να χάσει τον θρόνο, αλλά οι λόγοι είναι βαθύτεροι. Βρίσκονται στα έθιμα που επικρατούν στις εκεί περιοχές. Οι θεμελιώδεις μοχλοί των διακρίσεων στις γυναίκες είναι ο χαρακτήρας του σαουδαραβικού κράτους, ο οποίος ορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τη θρησκεία. Οι ιστορικές τάσεις (οι ιερές πόλεις της Μέκκας και της Μεδίνας, η επέκταση των Χαλιφάτων των Ομαγιάδων και των Αββασιδών) επηρέασαν το γεγονός ότι το σουνιτικό Ισλάμ ή η υπερσυντηρητική σχολή του ισλαμικού νόμου Hanbali (madhhab), επικρατεί στην Αραβική Χερσόνησο. Είναι μια ισλαμική νομική σχολή που είναι η πιο συντηρητική σε σύγκριση με τις άλλες τρεις σχολές (Hanafi, Maliki, Shafi'i). Η νομική σχολή Hanbali ιδρύθηκε από τον Ahmad ibn Hanbal τον 9ο αιώνα και χαρακτηρίζεται από μια αυστηρή ερμηνεία του Κορανίου και του Χαντίθ, με ελάχιστη εξάρτηση από την αναλογία (qiyas) και τη συναίνεση (ijma). Ο Χανμπαλισμός στην KSA και στο Κατάρ σχετίζεται άμεσα με τον Ουαχαμπισμό, ένα θεολογικό-πολιτικό κίνημα που ξεκίνησε στην Αραβία τον 18ο αιώνα. που υποστηρίζει μια υπερσυντηρητική ερμηνεία του Ισλάμ και την επιστροφή στις αρχικές του ρίζες.

Καλύτερη θέση των γυναικών πριν από το 1979.

Σε αντίθεση με τη δημοφιλή πεποίθηση, οι γυναίκες δεν ήταν σε θέση δραστικά υποδεέστερη των ανδρών στη Σαουδική Αραβία μέχρι την ισλαμική αναγέννηση του 1979. Μέχρι τότε, οι γυναίκες δεν ήταν υποχρεωμένοι να φορούν καλύμματα κεφαλιού και σώματος, μπορούσαν να οδηγούν, να προσκαλούν τους άνδρες στα σπίτια τους και δεν υπήρχε νομικά υποχρεωτικός διαχωρισμός φύλου. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του βασιλιά Faisal από το 1964 έως το 1975, η πρόσβαση των γυναικών στην εκπαίδευση και τις θέσεις εργασίας επεκτάθηκε. Εκείνη την εποχή, πολλοί εργάζονταν σε διάφορους τομείς, συμπεριλαμβανομένης της εκπαίδευσης, της υγείας και της διοίκησης, και ο κοινωνικός διαχωρισμός ανά φύλο ήταν ελάχιστος. Οι γυναίκες ήταν κοινωνικά ενεργές.

Αναβίωση του Ισλάμ και διακρίσεις

Η ισλαμική αναγέννηση που συνέβη στα τέλη του 1979 ήταν συνέπεια της πολιορκίας του Μεγάλου Τζαμιού στη Μέκκα και της Ισλαμικής Επανάστασης στο Ιράν. Τον Νοέμβριο του 1979, η ισλαμιστική ομάδα Ikhwan των 600 μαχητών με επικεφαλής τον Juhayman al-Otaybi επιτέθηκε στον ιερότερο χώρο του Ισλάμ με στόχο να ανατρέψει τη δυναστεία των Σαούντ και να δημιουργήσει ένα τάγμα της Σαρία. Οι μαχητές κατηγόρησαν την οικογένεια Αλ-Σαούντ για προδοσία του Ισλάμ εισάγοντας τον κοσμικό χαρακτήρα και κάνοντας συμφωνίες με χριστιανικές χώρες όπως οι ΗΠΑ. Ο Ιρανός Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί ισχυρίστηκε ότι ήταν μια συνωμοσία που οργανώθηκε από τις ΗΠΑ και το Ισραήλ. Αν και οι σαουδαραβικές δυνάμεις ασφαλείας κατάφεραν να εξοντώσουν τον al-Otaybi και τους μαχητές μέσα σε δύο εβδομάδες, στις αρχές Δεκεμβρίου, οι σαουδαραβικές αρχές εισήγαγαν ένα πιο αυστηρό πολιτικό σύστημα βασισμένο στη σαρία.

Η αναβίωση του Ισλάμ οδήγησε σε μια ισχυρή άνοδο των συντηρητικών στάσεων και στην εισαγωγή αυστηρότερων νόμων και κανονισμών που περιόριζαν τα δικαιώματα των γυναικών. Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών 1980 και 1990, η KSA εισήγαγε μια σειρά περιοριστικών νόμων που έθεταν τις γυναίκες σε υποδεέστερη θέση. Οι γυναίκες υπόκεινταν σε ένα σύστημα ανδρικής κηδεμονίας. Οι άνδρες συγγενείς τους είχαν νομικό έλεγχο σε σημαντικές προσωπικές αποφάσεις, συμπεριλαμβανομένων των αποφάσεων για γάμο, διαζύγιο, ταξίδια και εκπαίδευση. Οι γυναίκες χρειάζονταν άδεια από τον άνδρα κηδεμόνα τους για να ταξιδέψουν εντός και εκτός της χώρας. Χωρίς αυτή την άδεια, εμποδίζονταν να ασκήσουν βασικές δραστηριότητες, όπως να πάνε στη δουλειά. Οι γυναίκες δεν επιτρεπόταν να οδηγούν αυτοκίνητα. Είχαν περιορισμένη πρόσβαση στην αγορά εργασίας και η απασχολησιμότητά τους εξαρτάται από την έγκριση ανδρών κηδεμόνων. Είχαν λιγότερα δικαιώματα στο οικογενειακό δίκαιο, συμπεριλαμβανομένης της κληρονομιάς και της επιμέλειας των παιδιών, και υπόκεινταν σε διακρίσεις σε διαδικασίες διαζυγίου. Είχαν επίσης περιορισμένα δικαιώματα στον τομέα της εκπαίδευσης.

Το Vision 2030 φέρνει αλλαγές προς το καλύτερο

Το Saudi Vision 2030, που ξεκίνησε το 2016 από τον διάδοχο του θρόνου Μοχάμεντ μπιν Σαλμάν, έχει φέρει σημαντικές αλλαγές στη ζωή των γυναικών. Πρόκειται για μια αναπτυξιακή πρωτοβουλία που επιδιώκει να κάνει κοινωνικοοικονομικές αλλαγές για τη διαφοροποίηση της οικονομίας της Σαουδικής Αραβίας και τη μείωση της εξάρτησης από το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο. Στο επίκεντρο των μεταρρυθμίσεων βρίσκεται η ενδυνάμωση των γυναικών.

Οι γυναίκες έχουν το δικαίωμα να οδηγούν αυτοκίνητα από το 2018. Ορισμένες διατάξεις της ανδρικής κηδεμονίας χαλάρωσαν το 2019. Οι γυναίκες είχαν τη δυνατότητα να λαμβάνουν τις δικές τους αποφάσεις σχετικά με τα ταξίδια και τις αποφάσεις για τους συντρόφους της ζωής. Ωστόσο, η επίσημη συναίνεση ενός κηδεμόνα εξακολουθεί να απαιτείται για γάμο, διαζύγιο ή έξοδο από ορισμένα ιδρύματα (φυλακές ή καταφύγια για κακοποίηση). Οι γυναίκες άνω των 21 ετών επιτρέπεται να υποβάλουν αίτηση για διαβατήριο και να εγκαταλείψουν το βασίλειο χωρίς την άδεια ενός άνδρα κηδεμόνα. Από το 2021, οι γυναίκες επιτρέπεται να πάνε στη Μέκκα για το Χατζ μαζί με άλλες γυναίκες.

Τα εργασιακά δικαιώματα των γυναικών έχουν διευρυνθεί, συμπεριλαμβανομένης της καλύτερης πρόσβασης σε θέσεις εργασίας σε τομείς όπως το εμπόριο, ο τουρισμός, η υγεία και η εκπαίδευση. Το μερίδιο των γυναικών στο εργατικό δυναμικό έχει αυξηθεί από 23,2 τοις εκατό το 2016 σε 34,4 τοις εκατό το 2022. Οι γυναίκες κατέχουν σήμερα το 45 τοις εκατό των μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Έγιναν πιο ενεργοί στην πολιτική ζωή, συμπεριλαμβανομένης της ψηφοφορίας και της υποψηφιότητας για αξιώματα. Έχουν ψηφιστεί νόμοι που προστατεύουν καλύτερα τις γυναίκες από τη βία και την κακοποίηση. Αν και πρόκειται για σημαντικά βήματα προόδου, υπάρχει ένα χάσμα μεταξύ του νόμου στα χαρτιά και της πρακτικής επί τόπου.

Τελευταίες νομοθετικές αλλαγές

Στα τέλη Φεβρουαρίου, η επίσημη εφημερίδα της Σαουδικής Αραβίας, Umm Al-Qura, δημοσίευσε τροποποιήσεις στον Νόμο για την Προσωπική Κατάσταση, ο οποίος θεσπίστηκε τον Μάρτιο του 2022. Οι τροποποιήσεις του νόμου περιορίζουν το σύστημα κηδεμονίας των ανδρών, τους αναγκαστικούς γάμους, ορίζουν κατώτατο όριο ηλικίας γάμου (18 έτη) και ενισχύουν τα δικαιώματα των γυναικών στο διαζύγιο και την επιμέλεια των παιδιών. Οι νέοι κανονισμοί αποτελούν συνέχεια των μεταρρυθμίσεων που ξεκίνησαν προηγουμένως. Ωστόσο, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί και να δούμε τι θα γίνει στην πράξη. Πολλές διατάξεις εξακολουθούν να εξαρτώνται από τη διακριτική ευχέρεια των δικαστηρίων, γεγονός που εγείρει ερωτήματα σχετικά με το πώς θα τις ερμηνεύσουν οι δικαστές. Οι νέες μεταρρυθμίσεις είναι σύμφωνες με το Σαουδικό Όραμα 2030.

Εντατικοποίηση της καταστολής

Τα τελευταία χρόνια, οι σαουδαραβικές αρχές έχουν εντείνει την καταστολή των διαφωνούντων και των επικριτών της κοινωνικής τάξης της Σαουδικής Αραβίας. Οι αρχές δεν ανέχονται δημόσιες δηλώσεις που θα μπορούσαν έστω και κατά 1% να απειλήσουν τη σταθερότητα του καθεστώτος ή να διαταράξουν την κοινωνική τάξη. Οι επικριτές της κυβέρνησης, οι δημοσιογράφοι, οι ακτιβιστές και οι απλοί πολίτες αντιμετωπίζουν σοβαρές συνέπειες για την έκφραση διαφωνίας, συμπεριλαμβανομένων μακροχρόνιων ποινών φυλάκισης, βασανιστηρίων και θανατικής ποινής. Οι αρχές της Σαουδικής Αραβίας χρησιμοποιούν κατηγορίες για «παραβίαση της εθνικής ασφάλειας» ή «διάδοση ψευδών πληροφοριών» ως δικαιολογία για κατασταλτικά μέτρα και το νομοθετικό πλαίσιο που επιτρέπει τέτοιες ενέργειες βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε ασαφείς ορισμούς.

Το 2021, ο ανθρωπιστικός υπάλληλος Abdulrahman al-Sadhan καταδικάστηκε σε 20 χρόνια φυλάκιση για σατιρικές αναρτήσεις στο Twitter. Ο καθηγητής Muhammad al-Ghamdi καταδικάστηκε σε θάνατο το 2023 για πολλά σατιρικά σχόλια στο Twitter σε ένα προφίλ που ακολουθούσαν δέκα άτομα. Η ποινή αργότερα μετατράπηκε σε ποινή φυλάκισης 30 ετών. Η ακτιβίστρια για τα δικαιώματα των γυναικών Nourah al-Qahtani καταδικάστηκε σε 45 χρόνια φυλάκιση το 2022 επειδή επέκρινε την κυβέρνηση και ορισμένες πτυχές της σαουδαραβικής κοινωνίας. Η αυξανόμενη παρακολούθηση των διαδικτυακών δραστηριοτήτων και των κοινωνικών δικτύων οδηγεί σε μείωση της ελευθερίας της έκφρασης. Πολλοί πολίτες φοβούνται να εκφράσουν δημόσια τις απόψεις τους φοβούμενοι την ποινική δίωξη.

Προτάσεις για τη βελτίωση της θέσης της γυναίκας

Η Σαουδική Αραβία ανεβαίνει αργά στην κατάταξη του Παγκόσμιου Δείκτη Ισότητας των Φύλων του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ. Η χώρα κατατάχθηκε στην 126η από τις 146 χώρες στην έκθεση του 2024, ωστόσο, απομένουν πολλά να γίνουν. Η θέσπιση ολοκληρωμένης νομοθεσίας για την ενδοοικογενειακή βία θα βοηθούσε σημαντικά. Τα κονδύλια του προϋπολογισμού για προγράμματα πρόληψης της βίας πρέπει να αυξηθούν. Η βελτίωση της άδειας μητρότητας (εισαγωγή της άδειας πατρότητας) και η υποστήριξη της παιδικής μέριμνας θα μπορούσαν να επιτρέψουν στις γυναίκες της Σαουδικής Αραβίας να εξισορροπήσουν καλύτερα την οικογενειακή και την επαγγελματική ζωή, διευκολύνοντας την επιστροφή τους στην εργασία μετά τον τοκετό. Οι γυναίκες θα πρέπει να βοηθηθούν οικονομικά για να μπορούν να παίρνουν δάνεια πιο εύκολα. Θα ήταν απαραίτητο να θεσπιστούν ποσοστώσεις για τον αριθμό των γυναικών στις δημόσιες επιχειρήσεις, ώστε να εκπροσωπούνται, ιδίως σε διευθυντικές θέσεις. Φυσικά, η ανδρική κηδεμονία θα πρέπει να καταργηθεί. Εκτός από όλα αυτά, θα πρέπει να καταργηθεί η καταστολή κατά των γυναικών και όλων των ανδρών που σκέφτονται διαφορετικά από την άρχουσα ελίτ. Με άλλα λόγια, οι μοναρχικές αρχές θα έπρεπε να αρχίσουν να σέβονται τα ανθρώπινα δικαιώματα. Μέχρι να το κάνει αυτό η κυρίαρχη κλίκα, η Σαουδική Αραβία δεν θα μπορεί να προοδεύσει προς όφελος των πολιτών της και θα είναι αμφίβολο ποιος θα κυβερνήσει αυτή τη σημαντική χώρα στο μέλλον.

M. Šerić: Σουνιτική-σιιτική σύγκρουση: ιστορία και σύγχρονες προκλήσεις (1)