«Θεέ μου, Θεέ μου γιατί μας εγκατέλειψες;»
Συναυλία για τα 80 χρόνια από την απελευθέρωση του Άουσβιτς στη Νέα Υόρκη.

Τη συναυλία προλόγισε ο μέχρι πρότινος υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Anthony Blinken, του οποίου ο θετός πατέρας Samuel Pisar έγραψε τη νεότερη εκδοχή του κειμένου: «Διάλογος με το Θεό» της Τρίτης Συμφωνίας  – “Kaddish” του Leonard Bernstein από το 1963 που είχε αφιερωθεί στη μνήμη του John Fitzgerald Kennedy. 

Του Φώτης Καλιαμπάκου-Special to the Hellenic News of America 

Στις 27 Ιανουαρίου συμπληρώθηκαν 8 χρόνια από την απελευθέρωση του Άουσβιτς. Στις 27 Ιανουαρίου του 1945 τα σοβιετικά στρατεύματα έφτασαν εν μέσω συγκρούσεων στα όρια του συγκροτήματος των στρατοπέδων Auschwitz –  Birkenau απελευθερώνοντας όσους κρατούμενους δεν είχαν καταφέρει να δολοφονήσουν, μέχρι και την τελευταία στιγμή, οι ευρισκόμενοι σε υποχώρηση Ναζί και αποκαλύπτοντας παράλληλα το μέγεθος μια ασύλληπτης για τον ανθρώπινο νου φρίκης, της μαζικής, βιομηχανικού τύπου, εξόντωσης εκατομμυρίων ανθρώπων και τις διαστάσεις ενός εγκλήματος με μέγεθος και χαρακτηριστικά που δεν είχαν καταγραφεί ξανά στην πορεία της ανθρώπινης ιστορίας. Το Carnegie Hall θέλησε να τιμήσει την μνήμη των Εβραίων της Ευρώπης που χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα, όπως καθιερώθηκε να αποκαλείται η γενοκτονία αυτή. Για τη συγκεκριμένη εκδήλωση επελέγη ένα ιδιαίτερο έργο, η Τρίτη συμφωνία με την επωνυμία “Kaddish” του Leonard Bernstein (1918-1990). 

Ο Bernstein, ένας από τους σημαντικότερους αρχιμουσικούς όλων των εποχών και γνωστός συνθέτης είχε ασχοληθεί με πολλαπλό τρόπο, τόσο ως ερμηνευτής όσο και ως συνθέτης και παιδαγωγός, με την εβραϊκή παράδοση και θέλησε στην Τρίτη του Συμφωνία να εντάξει την εβραϊκή προσευχή “Kaddish” και μια επιλογή κειμένων που είχε συγγράψει ο ίδιος. Η προσευχή αυτή είναι για τη μνήμη των νεκρών, αλλά ο θάνατος δεν αναφέρεται. Η συμφωνία παίχτηκε για πρώτη φορά στο Ισραήλ στις 10 Δεκεμβρίου του 1963, με το συνθέτη να διευθύνει τη Φιλαρμονική Ορχήστρα του Ισραήλ, με την οποία διατηρούσε μια στενή σχέση σε όλη του τη ζωή. Ο συνθέτης αφιέρωσε τη συμφωνία στη μνήμη του προσωπικού του φίλου, Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών John Fitzgerald Kennedy (1917-1963), ο οποίος είχε δολοφονηθεί, σε ηλικία μόλις 46 ετών λίγες, μόλις, μέρες πριν την παγκόσμια πρεμιέρα της συμφωνίας, στις 22 Νοεμβρίου, στο Ντάλλας του Τέξας σε μια τραγική στιγμή που σημάδεψε την παγκόσμια ιστορία και εξακολουθεί ακόμα και σήμερα να «στοιχειώνει» την αμερικανική πολιτική. Ο Bernstein δημιούργησε αργότερα μια πιο σύντομη εκδοχή του έργου, το οποίο συνέχισε να διευθύνει τα επόμενα χρόνια

Ο Bernstein φέρεται όμως να μην ήταν ιδιαίτερα ευχαριστημένος με το αρχικό, δικό του, κείμενο της συμφωνίας και έτσι ζήτησε από έναν επιζήσαντα του Άουσβιτς, τον διακεκριμένο νομομαθή και συγγραφέα Samuel Pisar (1929-2015) να γράψει ένα νέο κείμενο για το έργο. Ο Samuel Pisar μεταξύ  σπουδές στην Αυστραλία και στο Harvard ήταν και σύμβουλος του Kennedy. Ο Pisar αρνήθηκε αρχικά την πρόταση του Bernstein, λέγοντάς του ότι το όποιο δικό του ταλέντο είναι πολύ μικρό σε σχέση με αυτό του συνθέτη. Πολλά χρόνια αργότερα και, ενώ ο Bernstein δεν βρισκόταν πια στη ζωή, ο Pisar παρακινημένος από μια ακόμα τραγωδία, την πολύνεκρη τρομοκρατική επίθεση στους Δίδυμους Πύργους της Νέας Υόρκης, άλλαξε την απόφασή του και θέλησε να γράψει ένα κείμενο για τη συμφωνία, σε συνεννόηση πλέον με τους συγγενείς του συνθέτη. Το αρκετά πλούσιο και πολυσχιδές κείμενο, με αναφορές στο Ολοκαύτωμα, στην προσωπική ιστορία του συγγραφέα, το πώς διασώθηκε αλλά και το πώς βρήκε τη δύναμη να συνεχίσει να ζει, αλλά και με αναφορές στο σήμερα και στους κινδύνους που ο ίδιος έβλεπε για το μέλλον της ανθρωπότητας, έχει τη μορφή ενός διαλόγου με το Θεό, τον οποίο ο αφηγητής ρωτάει πώς είναι δυνατόν να επέτρεψε να συμβούν αυτά τα πράγματα, μια κραυγή που θυμίζει το: «Θεέ μου, Θεέ μου γιατί με εγκατέλειψες»! 

Η νέα εκδοχή της συμφωνίας παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 2003 από τη Συμφωνική του Σικάγο υπό τη διεύθυνση του John Axelrod. Η συναυλία στο Carnegie Hall με την ορχήστρα του St. Luke’s υπό τη διεύθυνση του James Conlon είχε μια ιδιαιτερότητα, αφού αφηγήτριες της συναυλίας θα ήταν η κόρη του Pisar Leah καθώς και η σύζυγός του από το δεύτερο γάμο του Judith, ενώ τη συναυλία προλόγισε, μιλώντας για τον θετό του πατέρα Samuel Pisar, ο γιος της Judith Pisar από τον πρώτο της γάμο, και μέχρι πρότινος Υπουργός Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών Antony Blinken.

Ο Antony Blinken αναφέρθηκε με λεπτομέρειες στη ζωή του θετού του πατέρα: «Από τα περίπου 900 παιδιά του δημοτικού σχολείου στο οποίο πήγε ο Samuel Pisar στην Πολωνία ήταν ο μόνος που επεβίωσε, ενώ οι γονείς του και η αδερφή του επίσης δολοφονήθηκαν» είπε συγκινημένος ο Blinken και συνέχισε για το πώς ο δεκάχρονος τότε Samuel κατάφερε μαζί με άλλους να δραπετεύσει τρέχοντας από μια «πορεία θανάτου» κρατουμένων στα τέλη του 1944 κάπου στη Βαυαρία. Η ομάδα των φυγάδων κρυβόταν στο δάσος και μετακινούνταν τη νύχτα, ώσπου κάποια στιγμή είδαν ότι σε κάποια διερχόμενα στο βάθος τεθωρακισμένα οι σημαίες δεν ήταν πια γερμανικές αλλά Αμερικανικές. Το μικρό παιδί πλησίασε ένα τανκ και είπε στον Αφροαμερικανό στρατιώτη τις μοναδικές αγγλικές λέξεις που ήξερε: “God bless America”. Εκείνος ανέβασε το παιδί στο τεθωρακισμένο διασώζοντάς το από τη φρίκη. Έζησε ενάμισι περίπου χρόνο στον αμερικανικό τομέα της κατεχόμενης Γερμανίας, προτού μια θεία του το δεχτεί στο Παρίσι και αργότερα μέσω ενός θείου του να καταλήξει στην Αυστραλία, όπου και σπούδασε νομικά στη Μελβούρνη. Αργότερα και αφού νίκησε και την φυματίωση, ο Samuel Pisar έλαβε το διδακτορικό του από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Harvard, ενώ κατείχε διδακτορικό τίτλο και από τη Σορβόννη. Η «διαμαρτυρία» του κειμένου του Pisar στο Θεό τόνισε ο Antony Blinken πρέπει μάλλον να διαβαστεί ότι απευθύνεται, περισσότερο, όχι στο Θεό, αλλά στην ανθρωπότητα και τα ασύλληπτα βάθη της αβύσσου στα οποία έφτασε τότε και μπορεί να φτάσει και στο μέλλον η ανθρωπότητα. Στη συναυλία παραβρέθηκαν επίσης οι κόρες του συνθέτη Jamie και Nina Bernstein. 

Εκτός από τις δύο αφηγήτριες, Judith και Leah Pisar  με την ορχήστρα του St. Luke’s συνέπραξαν επίσης η σοπράνο Diana Newman και οι χορωδίες Bard Festival Chorale και Brooklyn Youth Chorus. Το έργο έχει διάρκεια περίπου πενήντα λεπτών και ήταν το μοναδικό της συναυλίας.

Ήδη από τα πρώτα μέτρα της αρχής, μετά τα σχεδόν «αποκαλυπτικά» κρουστά, τα υποβλητικά έγχορδα στις υψηλές τονικές περιοχές παραπέμπουν, μερικές φορές με «επώδυνο» τρόπο στον τραγικό χαρακτήρα του έργου αλλά και στην μεταρομαντική και μοντερνιστική παράδοση από την οποία εμπνέεται ο συνθέτης. Γενικότερα καθ’ όλη τη διάρκεια του έργου τα σκοτεινά έγχορδα συνόδευαν τα μέρη του θρήνου και της απελπισίας, ενώ τα κρουστά με ήχους που προέρχονται από τη μουσική του μοντερνισμού του 20^ου αιώνα και πολλές «διαφωνίες» και ρυθμικές εναλλαγές έδιναν έναν δραματικό ή και «αποκαλυπτικό» και γκροτέστ χαρακτήρα στο έργο με τη χρήση της χορωδίας να προσαρμόζεται και αυτή στο ύφος του εκάστοτε τμήματος του κειμένου. Πολύ εκφραστική η Diana Newman απέδωσε με ευαισθησία και λυρισμό την ατμόσφαιρα του θρήνου και της προσευχής. 

Στο πρελούδιο του κειμένου ο Samuel Pisar αναφέρεται στις συνθήκες της συγγραφής του, στο «μνημειώδες έργο του Bernstein, τη μνήμη του Kennedy, και τον εικοστό αιώνα, την εποχή του φόβου (αναφορά στην Δεύτερη συμφωνία του Bernstein: The Age of Anxiety), σφαγές, θερμούς και ψυχρούς πολέμους αλλά και το θαύμα της επιβίωσης και αναγέννησης μέσα από τα ερείπια των καταστροφών της ανθρωπότητας. Έπειτα μια οργισμένη κραυγή απελπισίας και οργής προς το θεό με το ερώτημα πώς είναι δυνατόν να τα επιτρέπει όλα αυτά, που κάνουν την Κόλαση του Δάντη να ωχριά, ιδιαίτερα όταν τα θύματα είναι παιδιά που δεν μπορούν εξ ορισμού να έχουν φταίξει ή συμμετάσχει σε τίποτα από τα μεγάλα αμαρτήματα της ανθρωπότητας. Έπειτα ο συγγραφέας αναφέρει το τραύμα ή την ενοχή αυτών που σώθηκαν για το γεγονός ότι σώθηκαν. Η οργή και ο δραματικός χαρακτήρας της αφήγησης κορυφώνεται καθώς αυτή μεταφέρει πια της εμπειρίες από το Άουσβιτς και τους θαλάμους αερίων. «Πώς μπορώ να συνεχίσω να προσεύχομαι και να δοξάζω μεγαλειότητά σου. Δεν μπορούσα, δεν θα μπορούσα. Όχι εκεί. Όχι στο Άουσβιτς. Μπορείς να συγχωρήσεις τις αμαρτίες μου Κύριε; Μπορώ να συγχωρήσω τις δικές Σου; Μπορώ να συγχωρήσω αλλά δεν μπορώ να ξεχάσω»! Στη συνέχεια ο συγγραφέας προειδοποιεί για τις γενοκτονίες που ενδεχομένως βρίσκονται μπροστά μας και αναφέρει τις ξεχασμένες ή λιγότερο αναφερόμενες γενοκτονίες και εθνοκαθάρσεις που συνέβησαν μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, «τους Τσιγγάνους, του κατοίκους της Καμπότζης, της Ρουάντας, τους Βόσνιους, τους Yazidis και άλλους». 

Σε άλλο σημείο και καθώς η αφήγηση συνεχίζεται αναφέρεται στους κατατρεγμούς των Εβραίων ανά τους αιώνες, στην υποδούλωσή τους από τον Φαραώ στην Αίγυπτο, τη Βαβυλώνιο αιχμαλωσία, τη Ρωμαϊκή κατάκτηση,  τις σφαγές των Εβραίων κατά τη διάρκεια της Πρώτης Σταυροφορίας, την Ισπανική Ιερά Εξέταση, τα πογκρόμ στη Ρωσία, ασφαλώς τους Ναζί, ενώ δε θα μπορούσε να λείψει, δεδομένης και της σχέσης της συγγραφής του έργου με την Ενδεκάτη Σεπτεμβρίου και η αναφορά στο Τζιχάντ. 

Ο τραγικός χαρακτήρας του τελευταίου ορχηστρικού τμήματος λίγο πριν το φινάλε είχε θα λέγαμε και «μαλερικές» αναφορές, δεδομένης και της εκλεκτικής συγγένειας του Leonard Bernstein με το έργο του μεγάλου Βιεννέζου τραγικού Gustav Mahler (1860-1911). 

Μετά από αυτό ο αφηγητής Samuel Pisar συμφιλιώνεται κατά κάποιο τρόπο με το θεό, στον οποίο είχε προηγουμένως εκφράσει έντονα την, στα όρια της βλασφημίας θα ισχυριζόταν ίσως ένας ιερέας, οργή του, όντας αυτή τη φορά ευγνώμων για το γεγονός ότι σώθηκε και μπόρεσε να δημιουργήσει οικογένεια αλλά και να αναφερθεί στη μνήμη αυτών που χάθηκαν. Το κείμενο τελειώνει με την προσευχή παράκληση προς το δημιουργό για «συμφιλίωση, αδελφοσύνη και ειρήνη στο μικρό, εύθραυστο και βίαιο πλανήτη μας – το κοινό μας σπίτι» με την έντονη τρίτη επανάληψη του «Αμήν» από την αφηγήτρια και την τελευταία υποβλητική προσευχή-Kaddish από τη σοπράνο και τη χορωδία να ολοκληρώνουν υποβλητικά το αφιέρωμα στη μνήμη των θυμάτων της ανείπωτης τραγωδίας. 

Οι φωτογραφίες του Fadi Kheir είναι μια ευγενική προσφορά του Carnegie Hall.